De massamoord in Rawagede en extreem geweld in de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog

Aanloop

Op 17 augustus 1945 werd de Indonesische onafhankelijkheid uitgeroepen door Sukarno en Mohammad Hatta. Deze onafhankelijkheidsverklaring volgde op de aankondiging van de Japanse capitulatie, die het einde betekende van de Tweede Wereldoorlog en de Japanse bezetting van Indonesië. Die Japanse bezetting had feitelijk al een einde gemaakt aan de Nederlandse overheersing, maar de Nederlandse regering legde zich hier niet bij neer en streefde naar een herstel van het koloniale gezag. De Nederlandse regering weigerde dan ook de Indonesische onafhankelijkheid te erkennen. Belangrijke redenen hiervoor waren onder meer economische belangen en de de koloniale overtuigingen om de Indonesische bevolking ‘op te moeten voeden’ met het oog op een toekomstige onafhankelijkheid en ‘rust en orde’ op militaire wijze te herstellen. Dit leidde tot een verbeten koloniale oorlog die duurde van 1945 tot 1949 en van Nederlandse kant voor het grootste deel geleid werd door generaal Simon Spoor. Onderdeel van de oorlog waren twee grootschalige offensieve acties in juli 1947 en december 1949, die in Nederland bekend staan als de ‘Politionele Acties' en in Indonesië als de Eerste en Tweede Nederlandse Militaire Agressie. De toenmalige Nederlandse regering probeerde met de term ‘Politionele Acties’ destijds voor de internationale gemeenschap te verhullen dat zij door middel van omvangrijke militaire operaties de Republiek Indonesië van de kaart wilde vegen. Gezien de structurele inmenging van het Nederlandse leger en het daarbij gepleegde extreme geweld wordt de term ‘politionele actie’ nu ook door Nederlandse historici gezien als misleidend en eufemistisch. Tegenwoordig wordt daarom de voorkeur gegeven aan de term ‘Nederlands-Indonesische koloniale oorlog’.

Rawagede

In de vroege ochtend van 9 december 1947 vielen Nederlandse militairen onder leiding van oud-verzetsman en majoor Fons Wijnen de West-Javaanse kampong Rawagede, het huidige Balongsari, in de regio Krawang aan. De Nederlandse krijgsmacht kon tot dan toe moeilijk grip krijgen op Krawang. Rawagede werd gezien als een centrum van Indonesisch verzet en de Nederlandse militairen waren op zoek naar een plaatselijke opstandelingenleider, Lukas Kustario. Hij werd niet gevonden. Toch werd tijdens een ‘zuiveringsactie’ bijna de gehele mannelijke bevolking van de kampong zonder enige vorm van proces standrechtelijk geëxecuteerd. Volgens de Nederlandse militaire rapporten werden 150 mannen gedood. Verschillende Indonesische bronnen spreken echter van een dodental van 312 tot 433 mannen.

Reactie uit Nederland

In Nederland was er nauwelijks aandacht voor het bloedbad. De overheid en het leger presenteerden de gebeurtenissen in Rawagede als een noodzakelijke ‘zuiveringsactie’: Rawagede zou een verzetsbolwerk zijn en de gedode mannen waren gevaarlijke terroristen. Deze visie werd ook gepresenteerd in Nederlandse kranten, zoals de Volkskrant van 23 december 1947 (zie onderstaande afbeelding).

Uit een VN-onderzoek dat in januari 1948 plaatsvond, bleek echter dat er onder de aanvallers geen doden of gewonden gevallen waren en dat er ook geen vuurwapens in het dorp werden aangetroffen. Het VN-rapport kreeg echter geen wezenlijke aandacht en Rawagede verdween uit de Nederlandse herinnering.

Generaal Spoor had doorgaans de neiging om het gebruik van extreem geweld door de Nederlandse strijdkrachten te verdoezelen en de verantwoordelijke officieren een hand boven het hoofd te houden, zoals hij ook deed met kapitein Raymond Westerling. Dat Wijnen een verzetsman was, die in de Tweede Wereldoorlog het leven van Joden en geallieerde piloten had gered, en later als Engelandvaarder naar geallieerd gebied was gegaan om vervolgens als lid van de Prinses Irene Brigade Nederland bij te dragen aan de bevrijding van Nederland, zal wellicht hebben meegespeeld in de afweging om Rawagede in de doofpot te stoppen.

Excessennota

Op 27 december 1949 erkende Nederland eindelijk de Indonesische onafhankelijkheid, waarmee er een einde kwam aan de oorlog. Nederland hield lang vast aan het narratief dat de politionele acties noodzakelijk waren geweest om rust en orde te brengen. In 1969 liep het gevestigde beeld flinke barsten op. In dat jaar vertelde Indië-veteraar Joop Hueting in een televisie-uitzending van het VARA programma ‘Achter het nieuws’ over gruwelen die hij had meegemaakt in Nederlands-Indië en waar hij zelf ook aan had meegedaan. Hueting beschreef onder andere het vermoorden van krijgsgevangen, het op afschuwelijke wijze martelen van gevangenen tijdens verhoren en het neerschieten van willekeurige voorbijgangers. Daarbij gaf hij ook aan dat het niet ging om incidenten, maar om standaardpraktijk.

De tv-uitzending baarde veel opzien in Nederland en dwong de regering tot een reactie. Die volgde drie maanden later in de vorm van de Excessennota. Dit haastig uitgevoerde onderzoek bevestigde volgens de regering dat ‘de krijgsmacht als geheel zich correct heeft gedragen’ en dat er geen sprake was van systematische wreedheid. Wel hadden zich tijdens de oorlog in de jaren 1945-1949  ‘excessen’ voorgedaan. Over Rawagede werd in de nota maar in een paar regels gesproken. Het in 1969 geformuleerde regeringsstandpunt werd vervolgens decennialang niet herzien.

Aandacht voor Rawagede

In 1995 zond RTL 4 de documentaire De excessen van Rawagedeh van Alfred Edelstein en Karin van Coeverden uit. In de documentaire kwamen ooggetuigen van de massamoord aan het woord, onder wie een man die vertelde hoe hij gemarteld werd door de Nederlandse soldaten.

"De Nederlanders vroegen naar meneer Lukas. Ze vroegen voortdurend naar zijn leeftijd. Ik kreeg een touw om mijn middel en ook om mijn nek. Daarna werd ik aan een auto gebonden en meegesleurd. Zo is het gegaan."

- Ooggetuige Rawagede

Pas na de uitzending van de documentaire kwam er Nederlandse aandacht voor het bloedbad in Rawagede. Het Openbaar Ministerie onderzocht de zaak, maar ging niet over tot vervolging van Wijnen en consorten.

Op initiatief van de Stichting Nederlandse Ereschulden (Komite Utang Kehormatan Belanda) klaagden zeven weduwen van slachtoffers van Rawagede in 2009 met advocaat Liesbeth Zegveld de Nederlandse staat aan. Zij werden in september 2011 in het gelijk gesteld door de Rechtbank in Den Haag. Die oordeelde dat de Nederlandse staat verantwoordelijk was voor de massaexecutie uitgevoerd door Nederlandse militairen en de nabestaanden een schadevergoeding moest betalen. Ook volgden er excuses van de regering en in 2020 van de koning voor de ‘geweldsontsporingen’.

Onafhankelijk onderzoek

Hoewel de rechtszaak zich alleen op Rawagede richtte, leverde de zaak hernieuwde aandacht op voor het Nederlandse optreden in Indonesië. Er verschenen verschillende publicaties, zoals onder andere Rémy Limpach’s De brandende Kampongs van Generaal Spoor (Amsterdam 2016), die stelden dat er tijdens de dekolonisatieoorlog sprake was van structureel buitensporig geweld, en dus niet slechts van excessen. In 2016 besloot de overheid een onafhankelijk onderzoek te financieren naar het gebruik van extreem geweld tijdens de onafhankelijkheidsoorlog. Dat onderzoek werd tussen 2017 en 2022 uitgevoerd door NIOD, KITLV en NIMH.

Begin 2022 werden de conclusies van Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945-1950 gepresenteerd. De onderzoekers concludeerden dat het standpunt van de Excessennota uit 1969 onhoudbaar was. Hoewel precieze cijfers van misdrijven en aantallen slachtoffers niet te geven zijn, blijkt uit de bronnen dat extreem geweld van de kant van de Nederlandse krijgsmacht niet alleen wijdverbreid was, maar vaak ook bewust werd ingezet. Dit werd op alle niveaus – politiek, militair en justitieel – getolereerd. De reden daarvoor was dat Nederland de Republiek Indonesië – die op 17 augustus 1945 de onafhankelijkheid had uitgeroepen – koste wat het kost wilde verslaan en bereid was vrijwel alles aan dit doel ondergeschikt te maken. Daarbij werden nadrukkelijk ook toen geldende ethische grenzen overschreden. Zo maakte de Nederlandse krijgsmacht zich schuldig aan buitenrechtelijke executies, mishandeling en marteling, detentie onder inhumane omstandigheden, brandstichting van huizen en dorpen, diefstal en vernieling van goederen en levensmiddelen, disproportionele luchtaanvallen en artilleriebeschietingen, en veelal willekeurige massa-arrestaties en -interneringen.