Surinaamse schilder Josef Nassy’s artistieke weergave van een nazikamp voor burgerkrijgsgevangenen

Vooroorlogs leven van Joseph Nassy

In de Weidestraat in Paramaribo, Suriname, wordt op 19 januari 1904 Joseph Johan Cosmo Nassy geboren. Zijn ouders, Elisabeth Carolina Natalia de Maesschalck en Adolf Philippus Nassy, die van Sefardisch-joodse afkomst was, hebben dan al zes kinderen en na hem volgen er nog twee. Vader Nassy heeft een handelsfirma: Suriname Trading Co. Hij vertrekt in 1918 naar New York en neemt Joseph en twee broers mee. 

In New York gaat Joseph naar de Erasmus Hall middelbare school. Vervolgens rondt hij in 1926 de opleiding in industriële elektrotechniek af. Een aantal jaar later, in 1929, vraagt hij een Amerikaans paspoort aan onder de naam Josef Nassy. Hierin verklaart hij dat hij in 1899 geboren is in San Francisco én vult hij in dat zijn vader daar ook geboren is. Deze strategie wordt vaker toegepast om Amerikaans burgerschap te verkrijgen: alle geboortecertificaten zijn daar door een aardbeving in 1906 verloren gegaan. Het plan slaagt: met een Amerikaans paspoort op zak reist Nassy af naar Europa om te gaan werken voor de Melotone Corporation. 

Portretschilder in België

Als geluidstechnicus reist hij van Engeland naar Frankrijk en uiteindelijk naar België. In Brussel, waar hij woont, ontwikkelt Josef Nassy zich tot kunstschilder. Van 1938 tot 1940 studeert hij daar aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten. Hij trouwt vlak voor de Tweede Wereldoorlog uitbreekt met de Belgische Rosine van Aerschot in april 1939. 

Wanneer de oorlog uitbreekt in 1940, wordt hij in eerste instantie door de bezetter met rust gelaten: hij bezit een Amerikaans paspoort. Op dat moment zijn de Verenigde Staten nog niet betrokken bij de oorlog. Dit verandert na de aanval op de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor in december 1941, waarna het land de oorlog aan Japan en Duitsland verklaart.

Geïnterneerd in krijgsgevangenenkampen

De inmenging van Amerika in de oorlog verandert ook de positie van Josef Nassy. Hij wordt op 14 april 1942 gearresteerd omdat hij een ‘vijandige vreemdeling’ is. Hij wordt eerst geïnterneerd in Kamp van Beverloo in België en na zeven maanden overgebracht naar Duitsland. Daar wordt hij afwisselend gevangengehouden in de interneringskampen Ilag VIIh in Laufen en het buitenkamp Ilag VII-Z in Tittmoning, Beieren.

Deze interneringskampen vallen onder de bescherming van de Derde Geneefse Conventie. Dit betekent dat de geallieerde burgerkrijgsgevangenen toegang hebben tot voedselpakketten van het Rode Kruis en tot vrijetijdsartikelen (sportuitrusting, boeken, muziekinstrumenten en kunstbenodigdheden) via zowel het Rode Kruis als de hulporganisatie YMCA (Young Men's Christian Association). Die laatste partij levert Nassy materiaal om te kunnen schilderen en tekenen.

Voor Nassy’s oorlogservaring blijkt de vervalsing van zijn staatsburgerschap cruciaal. Gedurende de hele oorlog blijft hij aangezien worden als Afro-Amerikaan, en niet als een Nederlandse onderdaan van Afrikaanse en joodse afkomst. Dit heeft groot effect op het type kamp waarin hij gevangengezet wordt. De omstandigheden in de interneringskampen waar hij de oorlog doorbrengt zijn niet gemakkelijk, maar veel beter dan in de concentratiekampen en er is geen dwangarbeid.  

Schilderen en tekenen in het kamp

Van november 1942 tot mei 1945 maakt Nassy in de twee kampen meer dan tweehonderd schilderijen en tekeningen, met name over het dagelijks leven in het kamp. In het kamp zitten nog zestien andere zwarte gevangenen, die vaak voorkomen in Nassy’s kunstwerken. Zijn werken geven een bijzondere inkijk in het leven van deze zwarte krijgsgevangenen.

Hoewel de omstandigheden dus beter zijn dan in andere kampen, tonen de tekeningen en schilderijen hoe zwaar de gevangenen het fysiek en psychisch hebben in de krijgsgevangenenkampen. Op zijn grimmige zwart-wittekeningen, met name de portretten, zien we hen bezorgd, moe en geïsoleerd afgebeeld. De gevangenen worden vaak afgebeeld als verlaten, eenzame figuren. In verschillende werken, zowel die in inkt als in olieverf, staren gevangenen door prikkeldraad naar de weidse maar onbereikbare uitgestrektheid van het Beierse platteland, met de iconische wachttoren die boven hen opdoemt.

Een ander belangrijk aspect van Nassy’s werk is het tonen van zijn mede-geïnterneerden van kleur. Hun aanwezigheid in krijgsgevangenenkampen, maar ook in vernietigingskampen is nagenoeg vergeten. Er komt nu wel steeds meer aandacht voor. De bekendste verzetsheld van kleur, Anton de Kom, verbleef bijvoorbeeld in Kamp Neuengamme.

In een van Nassy’s meest complexe composities portretteert hij negen zwarte gevangenen in hun krappe barakken in Tittmoning in 1943. Er is veel te zien op dit schilderij: activiteiten als muziek maken en het bereiden van eten. Het schilderij suggereert een van de uitdagingen voor de gevangenen ook het doden van de tijd is: twee gevangenen liggen op hun bed en een figuur op de voorgrond van het schilderij kijkt de toeschouwer recht aan. Met zijn hoofd schuin naar één kant lijkt hij te berusten in zijn lot.

Op dit schilderij zien we ook een zelfportret van Nassy: hij zit achter een ezel in de linkerbovenhoek. Hier kiest Nassy ervoor om zichzelf als onderdeel van deze groep zwarte gevangenen af te beelden. De compositie suggereert de psychologische, emotionele en politieke relaties die tussen de gevangenen zijn gesmeed door de hachelijke omstandigheden van hun internering.

Naoorlogse leven van Nassy

Josef Nassy keert niet direct na de bevrijding terug naar België. Ten dele komt dit door de trage bureaucratie, maar het lijkt er ook op dat hij ernaar streeft zijn werken bij elkaar te houden. Uiteindelijk verkrijgt hij een verklaring dat het schildersmateriaal privébezit is dat hij ontving van de YMCA, waarmee de werken ook als privébezit aangemerkt kunnen worden.

Zo lukt het Josef Nassy zijn grote collectie van kunstwerken uit het kamp mee terug te nemen naar België. Daar worden zij meteen in 1946 tentoongesteld.

Verdere reis van de collectie

Na Nassy’s overlijden in 1976 wordt zijn verzameling werken uit de kampen gekocht door de Belgische Holocaust-overlever Severin Wunderman. Hij schenkt de collectie in 1991 aan het United States Holocaust Memorial Museum in Washington DC, de Verenigde Staten.