Archief van Willem Bernard ('Wim') van Os (Amsterdam, 1 november 1911 – Amsterdam, 26 januari 1981) ...

Archief van Willem Bernard ('Wim') van Os (Amsterdam, 1 november 1911 – Amsterdam, 26 januari 1981) en Marianna ('Janny') Hammel, schuilnaam Nel (Amsterdam, 1 augustus 1920 – Amsterdam, 26 januari 1981). Gehuwd 1946, twee dochters. Verzetsdeelnemer, Jodenvervolging. Kantoorboekhandel Van Os was gevestigd op Weteringschans 223, Amsterdam. De locatie werd gebruikt voor verzetsactiviteiten, getuige een kartonnen bord met de tekst ‘Hier was tijdens de bezetting het ’Centrum’ der linie oost – west – zuid – noord v.v. voor het doorzenden van: berichten – bevelen – munitie- voedsel – onderdeelen v. wapens – medicamenten enz. enz. der ondergrondsche Beweging.’ De directeur, Wim van Os, werd door deze verzetsmedewerkers goed over de oorlog geïnformeerd. Ook sloop hij ’s avonds via het dak de winkel binnen, om naar verboden radiozenders te luisteren. Boven zijn kantoorboekhandel begon Van Os in de oorlog een leenbibliotheek. Omdat Marianna Hammel in de buurt woonde, ging zij hier boeken lenen. Hammel was een jonge, blonde vrouw uit een artiestenfamilie, van Joodse afkomst. Zij had een HBD-opleiding en had als Jodin haar baan als steno-typiste bij De Telegraaf verloren. De twee werden verliefd en zouden zich al snel verloven, waarbij hun ‘gemengdheid’ (hij katholiek, zij protestants gedoopte Jodin) voor hen geen beletsel was. Van Os werd echter enige maanden geïnterneerd omdat hij zijn jeugd in Zuid-Afrika had doorgebracht en Brits onderdaan was. Waarschijnlijk bleef het bij een korte internering vanwege de pro-Duitse opstelling van Zuid-Afrika. Uiteraard was de situatie voor Hammel veel bedreigender. Zij besloot onder te duiken en zich als verpleegster voor te doen. Tot twee keer toe werkte zij in een Joodse zorginrichting, toen deze werd ‘leeggehaald’: de bewoners en personeel werden op transport gesteld. Van Os was hier echter beide keren over geïnformeerd en haalde Hammel tijdig op zijn motor weg. Tenslotte werd ze echter gearresteerd, zodat ze via de gevangenis op de Weteringschans op 4 april 1944 naar Westerbork verdween. Onderweg schreef zij hem een brief, waarna een lange reeks volgde. In Westerbork werd zij aangesteld als verpleegster, maar zij kreeg geen “sperr”, wat haar van verder transport zou hebben gevrijwaard. Evenmin werd met haar doopbewijs (uit 1920) rekening gehouden. Van Os wist een kniptang het kamp in te smokkelen, maar Hammel vond het te riskant om zo langs de prikkeldraadomheining te komen. Wel had zij het geluk voor een Duitse dokter te werken, die haar vanwege haar talenkennis ‘onmisbaar’ verklaarde. Tenslotte gebeurde echter het onvermijdelijke: Hammel ging naar Auschwitz, rond augustus 1944, met een van de laatste treinen. Bij aankomst dacht ze er goed aan te doen door zich met haar verpleegsterkap in een rij met kinderen te gaan staan. Een Duitser rukte echter haar kap af en stuurde haar daar weg, wat haar leven gered heeft Vanwege haar onderduiken werd ze in het strafkamp Birkenau ondergebracht. Ze moest in een munitiefabriek in Kretzau werken. Na de oorlog wilde Hammel weinig vertellen over haar ervaringen in de kamp. Wel had ze een herinnering aan Anne Frank. Na de bevrijding door de Russen is Hammel in westelijke richting gaan lopen. Tenslotte zorgden particulieren voor transport en onderdak. Na Hammels vertrek naar Polen waren de brieven van Van Os onverstuurd gebleben, omdat zij niet langer bereikt kon worden. Ruim een maand na de bevrijding kreeg hij een levensteken van haar: ‘Zondagav 3/6 DE DAG VAN HET GROTE NIEUWS. Mijn lieve, lieve, lieve schat, vrouwtje, engel, ik weet niet wat ik je moet noemen. Het grote nieuws waar ik reeds ’n jaar heb op zitten wachten is gekomen. Mijn Janny leeft.’ Van Os zou Hammel bij de grens van Nederland opwachten, opnieuw op zijn motor. Het archief omvat ondermeer de correspondentie tussen Van Os en Hammel, waaronder haar brieven uit Westerbork, waar zij op 4 april 1944 naartoe reiste. Van Os schreef Hammel een uitgetypte versie van zijn brieven. Hij bewaarde zowel het klad als een doorslag. Daarnaast zijn er enkele kartonnen tekstborden, waarmee de dubbelrol van de winkel tijdens de bezetting wordt bekendgemaakt.