Wassenaar, oorlogsmonument

Het oorlogsmonument in Wassenaar is opgericht ter nagedachtenis aan alle oorlogsslachtoffers en in het bijzonder aan de veertien medeburgers en de 44 Nederlandse militairen die tijdens de meidagen van 1940 in Wassenaar zijn omgekomen. Tevens herinnert het monument aan twee medeburgers die tijdens de strijd in het voormalig Nederlands-Indië zijn gesneuveld. De namen van de twee burgerslachtoffers luiden: H.W. Bos en H.H. Levy. Op 9 mei 1940 kreeg generaal Winkelman in zijn woning te Wassenaar een verontrustend bericht. Het ministerie van Defensie in Den Haag had van de Nederlandse militaire attaché in Berlijn, majoor G.J. Sas, vernomen dat de Duitse aanval op 10 mei zou plaatsvinden. Na overleg op het Algemeen Hoofdkwartier in Den Haag, spoedde generaal Winkelman zich laat in de avond naar Huis ten Bosch om koningin Wilhelmina persoonlijk te waarschuwen voor het dreigende gevaar. Nadat Winkelman weer was teruggekeerd op het hoofdkwartier, gaf hij om kwart over elf opdracht dat de troepen van de vliegveldbewaking en het luchtafweer vanaf 3.00 uur (een halfuur voor zonsopgang), paraat moesten zijn en dat dan ook alle weg- en brugversperringen klaar moesten zijn. Om twaalf uur lichtte hij de commandant van de Vesting Holland in dat hij, wanneer nodig, kon beschikken over onderdelen van het 1e legerkorps. Winkelman ging vervolgens naar huis. Op de stoep voor het hoofdkwartier zei hij tegen een andere officier: 'Nu kunnen de heren komen, wij hebben er alles aan gedaan wat wij kunnen. Ik ga nu naar huis een paar uur slaap pakken.' Al in de late avond van 9 mei was het luchtruim boven Nederland erg onrustig. Vanaf 1.30 uur meldden de luchtwachtdiensten enorme aantallen hoog overkomende formaties Duitse bommenwerpers, die in de richting van de kust vlogen. Men nam aan dat de toestellen op weg waren naar Engeland. Maar omstreeks 3.15 uur draaiden de bommenwerpers boven de Noordzee om en vlogen terug naar de kust. Een aantal toestellen vloog over het beboste gedeelte van Wassenaar naar het vliegveld Valkenburg. Toen het luchtafweergeschut in actie kwam, schrokken vele Wassenaarders wakker. De buurman van generaal Winkelman, de heer G.A.E. Gleichman, haastte zich naar het nog donkere huis van de opperbevelhebber. Toen de dochter opendeed, kwam Winkelman naar beneden, terwijl hij zijn uniform nog dichtknoopte. Gleichman (een vliegsportbeoefenaar) kon de generaal met zekerheid vertellen dat het Messerschmitts en Junkers waren en dat de mitrailleurs op gronddoelen gericht waren. De generaal werd met spoed naar het hoofdkwartier gebracht. Op dat moment waren op vliegveld Valkenburg in totaal zo'n 450 man aanwezig, onder commando van reservekapitein C. van Zuilen. Toen zij op het punt stonden om naar de kleidammen te vertrekken, naderden plotseling drie Duitse bommenwerpers. Door de exploderende bommen vielen hier de eerste slachtoffers aan Nederlandse zijde. Behalve het vliegveld werden ook het militaire kamp Waalsdorp en de Nieuwe Alexanderkazerne met bommen bestookt. Zestig militairen sneuvelden en tientallen raakten gewond. Omstreeks 4.30 uur werd boven het vliegveld de eerste groep Duitse 'Fallschirmjäger' uit transporttoestellen gedropt. Deze parachutisten kwamen neer in de weilanden ten noorden van de Maasdrift. De tweede groep para's werd een kwartier later afgeworpen en kwam ten noorden van het vliegveld neer. Terwijl vanuit een tiental rondcirkelende Duitse Heinkel HE-111 bommenwerpers de Nederlandse stellingen werden bestookt, kwamen ruim zeshonderd uit de gelande Junkers afkomstige militairen in actie. Aan Nederlandse zijde sneuvelden 29 militairen van de bewakingstroepen. Verder raakten 31 militairen gewond en werd ongeveer 160 man krijgsgevangen gemaakt. In Wassenaar waren drie luchtdoelartilleriestellingen geplaatst, namelijk ten zuiden van De Kievit, bij Kerkehout en aan de rand van het landgoed 'Ter Horst'. Omstreeks 4.50 uur wierpen Duitse vliegtuigen in de omgeving van het WAVO-park aan de Schouwweg, waar lichter luchtdoelgeschut was opgesteld, bommen af. Eén projectiel raakte de brug aan de zuidzijde van het complex. Hierbij werd een bewoner, de heer F.F. Kesting, dodelijk getroffen en raakten anderen gewond. In de loop van de morgen doken op verschillende plaatsen in Wassenaar-Zuid uit de duinen afkomstige Duitse militairen op. Na de eerste melding van vijandelijke vliegtuigen boven Zuid-Holland stegen even voor vier uur elf Fokker D-XXI vliegtuigen op van vliegveld De Kooy bij Den Helder. De toestellen waren amper in de lucht of ze moesten de strijd aanbinden met Duitse jagers en bommenwerpers, die het vliegveld aanvielen. De Fokkers kregen opdracht terug te keren. Eén piloot, wachtmeester J. van Zuijlen van het II-1 Luchtvaart Regiment in de '223', gaf geen gehoor aan deze oproep. Boven de duinen tussen Wassenaar en Katwijk raakte hij in gevecht met twee Duitse Heinkels, waarbij Van Zuijlen dodelijk werd getroffen. Zijn toestel bleef nog geruime tijd doorvliegen. Hij koerste bij Valkenburg tussen de Duitse formaties door, zonder enige reactie te geven. Boven Rijksdorp raakte het vliegtuig uit balans en stortte neer langs het fietspad ten noorden van deWassenaarse Slag. Duitse militairen borgen het lichaam van de piloot en begroeven het bij hotel 'Duinoord'. Een van Ypenburg opgestegen Douglas Northrop DB 8A/3N tweezitter raakte rond 4.30 uur boven Voorschoten in gevecht met vijf Messerschmitts. De Douglas '388' werd tijdens het gevecht in brand geschoten en stortte neer in de bosrand van het landgoed 'Ter Horst'. Sergeant-schutter G. Hagen van de 3e Jacht Vliegtuig Afdeling kwam hierbij om het leven. Hij werd ter plaatse begraven. De bezetter had op de eerste oorlogsdag grote verliezen aan manschappen geleden. De vliegvelden waren versperd, waardoor een verdere aanvoer van troepen onmogelijk was geworden. De Duitse troepen slaagden er dan ook niet in hun tocht naar Den Haag te voltooien. Maar de bezetter was nog niet verslagen. In het Wassenaarse duingebied bevond zich een aanzienlijke Duitse troepenmacht. Het Nederlandse leger was van plan met enkele bataljons vanuit Katwijk een zuiveringsactie uit te voeren. Bataljons van het 1e, 4e en 9e Regiment moesten het duinterrein in de richting van de Wassenaarse Slag uitkammen. Toen later bleek dat door vertragingen een gezamenlijk optreden onmogelijk was, werd het duinterrein bij Klein Berkheide als voorlopige eerste doellijn opgegeven. Maar dit bericht bereikte niet meer het langs de landzijde oprukkende bataljon van het 1e Regiment. Dit bataljon arriveerde na een zware tocht om 3.15 uur bij de Wassenaarse Slag. De commandant, reserve-majoor H.C. la Roi, liet zijn oververmoeide mannen hier enige tijd rusten. Na een uur werd het slapende bataljon verrast door een groep Duitse militairen die op weg was van de watertoren naar hotel 'Duinoord'. De Nederlanders werden met handgranaten en zware mitrailleurs bestookt. Bij dit gevecht sneuvelden commandant la Roi, een ondercommandant en twintig manschappen. Deze overval in de Wassenaarse duinen was het grootste militaire succes dat de Duitse troepen in hun strijd rond de residentie wisten te behalen. Vlak na de Duitse inval werd aan de Schouwweg (tegenover het huidige gedenkteken) een kleine, tijdelijke, oorlogsbegraafplaats in gebruik genomen. Het terrein behoorde vroeger bij het landgoed 'Ter Veken', dat gesticht was door de familie Van Schelle. In de meidagen van 1940 sneuvelden in Wassenaar (voor zover bekend) 14 burgers en 44 Nederlandse militairen. 12 militairen werden direct op 'Het Lange Duin' begraven. 24 gesneuvelde militairen kregen aanvankelijk een graf langs de Wassenaarse Slag, 2 bij de Albertushof aan de Katwijkseweg en wachtmeester Van Zuijlen kreeg een tijdelijk graf in de duinen bij hotel 'Duinoord'. Allen werden kort na de meidagen overgebracht naar 'Het Lange Duin'. Tevens werden op de begraafplaats twee Duitse militairen ter aarde besteld. Zij sneuvelden op 10 en 11 mei 1940. Burgerslachtoffers in Wassenaar tijdens de meidagen 1940: 10 mei 1940 : F.F. Kesting (75 jaar, bombardement), mevrouw Z. Knuppe-Mulder (62 jaar, doodgeschoten), A. Voorhove (39 jaar, doodgeschoten), C. Zuyderduyn (58 jaar, doodgeschoten). 11 mei 1940 : P.C. Overdevest (16 jaar, doodgeschoten), J. van der Wel (45 jaar, doodgeschoten). 12 mei 1940 : Ph.J. graaf van Zuylen van Nijevelt (41 jaar, doodgeschoten). 13 mei 1940 : C.J.W. Noordendorp (38 jaar, doodgeschoten). 14 mei 1940 : mevrouw C.M. den Hollander (55 jaar, doodgeschoten), L.Th. van Markwijk (71 jaar, doodgeschoten), mevrouw A.C. Rutgers-Palm (35 jaar, bombardement), J. Vrins (54 jaar, bombardement). 16 mei 1940 : A.J. Borsboom (64 jaar, bombardement). 22 mei 1940 : C.J. Kortekaas (55 jaar, doodgeschoten) Door oorlogshandelingen tijdens de meidagen 1940 in Wassenaar gesneuvelde Nederlandse militairen: 10 mei 1940 : G. Hagen (dpl. sergeant-luchtschutter 3e JA.VA. 5e groep 2e Luchtvaartregiment, wonende te Ermelo), M.C.M. Kamps (33 jaar, dpl. wachtmeester 1 RHM, wonende te Apeldoorn), J. Smit (21 jaar, dpl. soldaat 1 RHM, wonende te Terschelling), M.J. Warmerdam (22 jaar, dpl. soldaat 1 RHM, wonende te Lisse), S. Weiland (21 jaar, huzaar 2-1 RHM, wonende te Opsterland), J. van Zuijlen (28 jaar, dpl. wachtmeester-vlieger, wonende te Soest). 11 mei 1940 : W.H.M. Bartels (29 jaar, korporaal art. meetafd., wonende te Den Haag), W.F. Bathoorn (32 jaar, dpl. soldaat 3-1-1 RI, wonende te Noorddijk), J. Benjamins (32 jaar, dpl. soldaat Staf 1-1 RI, wonende te Coevorden), F. Blaak (28 jaar, dpl. soldaat 3-1-1 RI, wonende te Emmen), F.W. van Dam (23 jaar, wachtm. 6 Reg. veldart., geboren te Wassenaar), J. Dost (23 jaar, dpl. soldaat 1-1-1 RI, wonende te Veendam), B. Duursema (22 jaar, dpl. soldaat 2-2-1 RI, wonende te Emmen), R. van Dijk (22 jaar, dpl. soldaat 1-1-1 RI, wonende te Het Bildt, Fr.), H.A. Dijkstra (25 jaar, dpl. soldaat 1-1-1 RI, wonende te Weststellingwerf), J.Th. Gerards (25 jaar, dpl. soldaat Staf 1-1 RI, wonende te Deventer), J. Hidding (22 jaar, dpl. soldaat 1-1-1 RI, wonende te Onstwedde), J.H. van der Hoeff (27 jaar, dpl. soldaat 3-1 RI, wonende te Weststellingwerf), E. Huberts (21 jaar, dpl. soldaat 3-1-1 RI, wonende te Roden), A. Huisman (24 jaar, dpl. soldaat Staf 1-1 RI, wonende te Opsterland), H. Klinkhamer (20 jaar, dpl. soldaat 3-1-1 RI, wonende te Anloo), S. Koen (27 jaar, dpl. soldaat 3-1-1 RI, wonende te Utingeradeel), J. Koopman (23 jaar, dpl. soldaat 3-1-1 RI, wonende te Emmen), A. Koops (23 jaar, dpl. soldaat M.C. 1-1 RI, wonende te Beilen), G. Jangstra (24 jaar, dpl. soldaat M.C. 1-1 RI, wonende te Leeuwarden), W. Meijering (28 jaar, dpl. soldaat M.C. 1-1 RI, wonende te Beilen), A. Niemijer (21 jaar, dpl. soldaat 1-1-1 RI, wonende te Nijmegen), W. Olthof (26 jaar, sergeant 3-1-1 RI, wonende te Veendam), O. Popkes (29 jaar, sergeant M.C. 1-1 RI, wonende te Rolde), C. Reinhardus (44 jaar, kapt. en comm. 2-1-1 RI, wonende te Assen), H.C. la Roi (48 jaar, reserve-majoor en bataljonscommandant Staf 1-1 RI, wonende te Leeuwarden), K. Schaafsma (27 jaar, dpl. soldaat 9 RI, wonende te Sneek), C. Stellingwerf (24 jaar, sergeant Staf 1-1 RI, wonende te Assen), J. Wever (22 jaar, dpl. soldaat M.C. 1-1 RI, wonende te Beilen). 12 mei 1940 : L. Bosman (26 jaar, dpl. soldaat M.C. 1-1 RI, wonende te Beilen), G. Warmels (21 jaar, dpl. soldaat 1 RHM, wonende te Hoogeveen). 13 mei 1940 : A. Blaauwbroek (28 jaar, dpl. soldaat M.C. 2-1 RI, wonende te Haarlem), J.W. van Spijker (21 jaar, dpl. soldaat 2-1 RHM, wonende te Zwollerkarspel), J. Stuijt (21 jaar, dpl. soldaat 2e Luchtv. reg.). 14 mei 1940 : J. Mulder (29 jaar, korporaal 16 RI, wonende te Schiedam), J. van Houten (25 jaar, dpl. soldaat M.C. 2-1 RI, wonende te Assen), H. Tolsma (20 jaar, dpl. soldaat 2-1 RHM, wonende te Opsterland). 18 mei 1940 : J.D. Goedhard (21 jaar, dpl. soldaat 1 R gren., wonende te Rotterdam), D. Lambinon (23 jaar, sergeant 4 RI, wonende te Leiden). Oprichting Kort na de meidagen van 1940 werd door de Vereniging voor Vreemdelingenverkeer 'Wassenaar Vooruit' een comité gevormd, waarin allerlei vertegenwoordigers uit de Wassenaarse burgerij zitting hadden. Dit comité wilde geld inzamelen voor het oprichten van een gedenkteken op 'Het Lange Duin'. Het bijeengebrachte bedrag werd aangevuld met de kasgeleden van de op last van de bezetter ontbonden Bijzondere Vrijwillige Landstorm en de Wassenaarse Burgerwacht. In januari 1941 gaf de gemeente Wassenaar de beeldhouwer Albert Termote opdracht een ontwerp voor een gedenkteken te maken. Tot uitvoering van de plannen kwam het echter niet. Wel vervaardigde de kunstsmid J.G. van Tol gratis een smeedijzeren hek voor de ingang van de begraafplaats, terwijl N.H. Winnubst belangeloos het schilderwerk van het hek op zich nam. Na de bevrijding werd het plan om een monument op te richten weer opgepakt. 'Wassenaar Vooruit' benoemde uit haar midden een nieuwe commissie, die ook weer contact opnam met de beeldhouwer Termote. Toen bleek dat zijn ontwerp te duur zou worden, werd naar de mogelijkheid gekeken om een stenen bank met beeldhouwwerk te plaatsen. Maar de nieuwe ontwerpen voldeden niet aan de kwaliteitseisen. De commissie wendde zich tot burgemeester Van Wijnbergen, die adviseerde een nieuwe commissie van advies in het leven te roepen. Deze commissie werd gevormd door prof. dr. J.G. van Gelder, architect A.H. Wegerif en tuinarchitect H. Roeters van Lennep. Na een uitvoerig overleg kwamen beide commissies tot de conclusie dat een vrijstaand monument de voorkeur verdiende. Professor Van Gelder stelde de volgende richtlijnen op voor de vormgeving van het gedenkteken: 'Een stervende strijder. Zijn zwaard ontvalt zijn hand, de blik is naar boven gericht in aanschouwing van de hoogste waarheid (God), waarvoor hij met zijn linkerhand op de borst getuigt van zijn daad voor waarachtigheid en bevrijding.' Onthulling Het monument is onthuld op 13 december 1952 door mevrouw P.F. Oberg-Balkenende, weduwe van de op 'Het Lange Duin' begraven verzetsstrijder J.M. Oberg. Vervolgens werd het gedenkteken namens de initiatiefnemers door mr. H.E. Waalkens aan de gemeente overgedragen. Na een toespraak door burgemeester Van Wijnbergen, speelde Excelsior twee coupletten van het Wilhelmus en legden burgemeester Van Wijnbergen en reserve-kolonel J.M. Kolff namens de Koninklijke Vereniging Ons Leger kransen. Vertegenwoordigers van de oud-strijders van het voormalige 4e Regiment Infanterie en van enkele plaatselijke verenigingen brachten een bloemenhulde. Begraafplaats 'Het Lange Duin' was in 1949 door vijf leden van de familie Van Schelle voor onbepaalde tijd aan de gemeente Wassenaar in bruikleen gegeven. In de notariële akte werd de bepaling opgenomen dat indien de gemeente zou overgaan tot het stichten van een openbare begraafplaats, uiterlijk vijf jaren na het in gebruik nemen van deze begraafplaats de bruikleenovereenkomst beëindigd zou worden. In juni 1980 nam de gemeenteraad het besluit om over te gaan tot de aanleg van een algemene begraafplaats en de opheffing van de oorlogsbegraafplaats aan de Schouwweg. Nadat de nabestaanden van de oorlogsslachtoffers waren ingelicht, werd in januari 1982 door de Oorlogsgravenstichting begonnen met het opgraven van de stoffelijke overschotten van de 61 slachtoffers. De stoffelijke resten van de militairen werden overgebracht naar de Grebbeberg en die van de burgerslachtoffers naar Loenen. Het gedenkteken werd verplaatst naar de overkant van de Schouwweg, op een stuk grond dat ter beschikking werd gesteld door de Wilhelmina Alida Stichting. Na de ontruiming van de begraafplaats kwam de secretaris van de Stichting Oranjehotel, de heer W.A. Brug, met het idee om de namen van hen die op 'Het Lange Duin' begraven zijn geweest, levend te houden door middel van een herinneringsplaquette bij het monument. Deze suggestie werd door het college van B & W overgenomen en op 6 mei 1983 kon het college de Stichting Oranjehotel berichten dat 'de gevraagde natuurstenen borden' bij het monument waren geplaatst. Op 20 april 2006 zijn de twee plaquettes voor de in het voormalig Nederlands-Indië gesneuvelde militairen Bos en Levy onthuld door waarnemend burgemeester Dr. L. van Leeuwen en nabestaande mevrouw W. Bos-Balvert.