Amsterdam, monument voor Jacoba van Tongeren

Het monument voor Jacoba van Tongeren in Amsterdam herinnert aan het verzetswerk van Jacoba van Tongeren en de ongeveer 150 leden van de verzetsgroep Groep 2000. Jacoba Van Tongeren (1903-1967) is, als jongste van drie kinderen, geboren vlakbij Bandoeng in voormalig Nederlands-Indië. Haar vader Hermannus van Tongeren diende bij de genie bij het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL). In 1909 werd Hermannus uitgezonden naar Atjeh om bruggen te bouwen. Haar moeder, Jeanne van Tongeren-Holle, kon de opvoeding van drie kinderen niet aan, dus nam Hermannus Jacoba mee naar zijn nieuwe stationering. Daar groeide zij op tussen de militairen en kreeg van jongs af aan de militaire tradities en discipline mee. In 1916 verhuisde de familie Van Tongeren naar Nederland. Jacoba was voor en tijdens de oorlog kerkelijk maatschappelijk werkster. Deze functie gaf haar de mogelijkheid om tijdens de bezetting door het hele land te reizen en een netwerk op te bouwen. In 1940 werd zij benaderd door Jan van der Neut, een van de oprichters van het illegale blad Vrij Nederland . De oprichters van deze publicatie vroegen de familie Van Tongeren om (financiële) hulp. Hermannus was in 1929 grootmeester van de Orde van Vrijmetselaars in Nederland geworden. Door zijn contacten en met zijn financiële hulp kwam de publicatie van de grond. Jacoba fungeerde als contactpersoon tussen haar vader en de medewerkers van Vrij Nederland. Door zijn lidmaatschap van de Vrijmetselaars werd Hermannus in oktober 1940 door de bezetter opgepakt. Hij overleed in maart 1941 in een concentratiekamp. Bijna alle medewerkers van Vrij Nederland werden in het voorjaar van 1941 gearresteerd. Jacoba van Tongeren richtte in 1940 ook de verzetsgroep Groep 2000 op. Deze groep hielp tussen 1940 en 1945 duizenden onderduikers, vooral door distribueren van geroofde voedselbonnen. De groep hield zich ook bezig met het vinden van onderduikadressen, het verstrekken van (valse) persoonsbewijzen, het geven van medische hulp, een illegale radiozender en het verspreiden van nieuwsberichten. Gedurende de periode dat de groep actief was (1940-1945) gaf zij leiding aan Groep 2000. Doordat Jacoba deels zelf de bonnen rondbracht kreeg ze de bijnaam 'de bonnenkoningin'. Hiervoor had zij een speciaal bonnenvest laten maken dat zij onder haar jas droeg. In het vest pasten 5000 bonnen en door de hoeveelheid leek het net alsof Jacoba zwanger was. In 1944 waren ongeveer 4500 onderduikers in de regio Amsterdam afhankelijk van de bonnen van de groep. Door haar opvoeding tussen de militairen was Jacoba al vroeg bekend met de wijze waarop militaire operaties worden uitgevoerd. Toen zij Groep 2000 oprichtte kon zij deze kennis in de praktijk brengen. Haar vader had in 1940 Jacoba ook op het hart gedrukt om een duidelijk doel te hebben en nooit namen te gebruiken. Hierdoor werd de kans op verraad en daarmee het verlies van mensenlevens tot het minimum beperkt. Groep 2000 werkte daarom alleen met getallen als vervanging van namen. Door het gebruik van een militaire coderingsmethode werden namen omgezet in cijfers. De leden van de verzetsgroep spraken elkaar alleen aan met dat getal. Jacoba kreeg het codegetal 2000. Ook de adressen van onderduikers werden gecodeerd door middel van deze methode. Door deze methode waren de menselijke verliezen erg beperkt en hebben veel onderduikers de oorlog overleefd. Zelfs toen op 9 maart 1945 bij een inval bij Jacoba's kantoor de volledige administratie werd ontdekt was de bezetter nog niets wijzer. Alles was namelijk gecodeerd en zonder sleutel was de administratie onleesbaar. De bezetter wist niet dat deze sleutel onder de vloer verborgen was. Zolang deze niet gevonden was ondernam Jacoba geen actie. Vier leden van de knokploeg van Groep 2000 pleegden, tegen het uitdrukkelijke bevel van Jacoba in, toch een overal op het kantoor. Tijdens deze actie werd een Duitse officier gedood. Als represaille fusilleerde de bezetter op 12 maart 1945 dertig burgers bij het Weteringplantsoen in Amsterdam. Jacoba heeft zich altijd medeschuldig gevoeld aan de dood van deze slachtoffers. Ook tijdens de oorlog had ze regelmatig gesprekken met predikanten over de ethische dilemma's die met het verzetswerk samen hingen. In 1944 wordt Jacoba, namens Groep 2000, uitgenodigd om zitting te nemen in de Raad van Verzet. Deze raad had als doel om alle verzetsacties in Nederland te coördineren en te ondersteunen. Ook werkt Jacoba samen met de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers. Door alle spanningen en het verlies van haar familie kwam de ernstige longziekte, die Jacoba het merendeel van de jaren dertig aan bed had gekluisterd, weer opzetten. Hierdoor verslechterde haar gezondheid na de oorlog snel. Tot haar dood in 1967 lag Jacoba bijna permanent in bed. Ze werd ook verscheurd door schuldgevoelens en mede door gesprekken met de bekende radio-dominee Alje Klamer besloot zij haar memoires te schrijven. Deze bleven lange tijd opgeborgen in het archief van de Vrijmetselaars. Na de oorlog raakte Groep 2000 snel in de vergetelheid. Het gebruik van codenamen speelde daar onder meer een rol in, maar ook de aard van het verzet was belangrijk. In de officiële geschiedschrijving was er meer aandacht voor gewapend verzet en spionage en niet voor de hulp aan onderduikers. Ook het feit dat Jacoba een vrouw was speelde mee. "Echt" verzetswerk werd in de decennia na de oorlog vooral toegeschreven aan mannen. Dit gebrek aan erkenning voor het werk van de groep was pijnlijk voor Jacoba. Pas nadat de memoires van Jacoba en de sleutel voor de codering waren teruggevonden nam de bekendheid van de groep toe. In 2015 verscheen een boek over Jacoba en Groep 2000 van de hand Paul Van Tongeren, een neef van Jacoba. In 1990 ontving Jacoba van Tongeren postuum de Yad Vashem-onderscheiding van de staat Israël als Rechtvaardige onder de Volkeren. Op 14 september 2018 werd de eerste Jacoba van Tongeren lezing gehouden. Deze lezing is een initiatief van de Protestantse Kerk Amsterdam en wordt tweejaarlijks gehouden.