Archief van de Gemeentepolitie Alkmaar

Bereik en inhoud Oorspronkelijke inleidingen en bijlagen Samenvatting van de inhoud van het archief Het archief bevat naast stukken betreffende personeel en organisatie van de gemeentepolitie, stukken betreffende openbare orde en veiligheid, opsporing, aanhouding en inverzekeringstelling. Een groot deel van de stukken is opgemaakt of ontvangen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, zoals stukken betreffende de invordering van rijwielen, inbeslagname van radiotoestellen, de bevolkingsadministratie en toezicht op distributiemaatregelen. Archiefvorming A. Geschiedenis organisatie Voor 1811 was de Alkmaarse politiezorg een taak van de schout. De Franse tijd bracht een reorganisatie met zich mee van het lokale bestuur. De politietaak werd nu een verantwoordelijkheid van de gemeente. P. Speet werd in 1811 benoemd tot eerste politiecommissaris van Alkmaar. Hij gaf leiding aan een toen nog kleine organisatie. In 1856 telde het gemeentelijke politiekorps vier politieagenten op een inwoneraantal van 11.000. De agenten deden tevens dienst als Rijksveldwachter. Begin jaren twintig van de vorige eeuw bestond de organisatie van de gemeentepolitie Alkmaar uit de volgende politieambtenaren: 1 hoofdinspecteur van politie 1 inspecteur van politie 1 schrijver 7 hoofdagenten en 28 agenten van politie 1 agent van politie - plantsoenwachter In 1939 werd, na een reorganisatie, de formatie per 1 januari 1940 uitgebreid met één hoofdinspecteur en één inspecteur. De Alkmaarse gemeentepolitie telde verschillende diensten. De belangrijkste onderdelen waren de zogenaamde ‘executieve- of uniformdienst’, de ‘administratieve dienst’, de afdelingrecherche en de Vreemdelingendienst. De onderdelen kenden een eigen administratie en voor wat betreft de Vreemdelingendienst, later zelfs een eigen huisvesting. De gemeentepolitie Alkmaar is vanaf 1811 altijd gevestigd geweest in het stadhuis van Alkmaar. Een voormalig onderkomen van nachtwachten aan de Visbanken was bij de gemeentepolitie nog in gebruik als wachtlokaal. In 1905 werd dit pand verlaten. Een nieuw onderkomen werd gevonden in de kelder van het Accijnstorentje. Men richtte dit in tot een extra politiepost. Op 16 oktober 1936 werd het politiebureau aan het Kerkplein in gebruik genomen. Daarnaast werd een aantal panden gehuurd om onderdelen van de organisatie in te huisvesten. Zo werd in 1972 een ruimte gehuurd van de Rabobank in het bankgebouw gelegen aan de Paternosterstraat / hoek Kanaalkade voor de huisvesting van de Vreemdelingendienst. In 1983 werd een garage gelegen aan de Gedempte Nieuwesloot 163 na verbouwing in gebruik genomen als vergaderruimte. Aan de ruimteproblemen kwam een einde toen in 1985 een nieuw politiebureau aan het Mallegatsplein in gebruik werd genomen. Tot aan de reorganisatie in 1994 is dit gebouw het hoofdbureau geweest van de Alkmaarse gemeentepolitie. Een moeilijke periode in het bestaan van het Alkmaarse korps was de periode 1940-1945. In deze jaren kwam het korps onder het gezag te staan van de Duitse bezetter. Hierdoor kwamen verhoudingen tussen de leiding en het personeel en het personeel onderling onder grote druk te staan, wat grote gevolgen had voor de stabiliteit van de organisatie. Na de Tweede Wereldoorlog groeide het korps uit tot een professionele politieorganisatie. Vele organisatorische veranderingen vonden plaats. In 1993 was de totale formatie toegenomen tot 199 personen, als volgt verdeeld naar functie: 1 korpschef 1 waarnemend korpschef 4 hoofdinspecteurs 1 inspecteur 9 adjudanten 27 brigadiers en 156 (hoofd)agenten en administratief/technische medewerkers Daar kwamen in 1993 nog eens 10 personeelsleden bij in verband met de vestiging van een asielzoekerscentrum in Alkmaar. Als gevolg van een landelijke reorganisatie van de politie, ging de Alkmaarse gemeentepolitie per 1 april 1994 deel uitmaken van het politiekorps Noord-Holland Noord. De politieregio Noord-Holland Noord is onderverdeeld in districten. De stad Alkmaar behoort nu tot het district Noord-Kennemerland West. B. Gebied Het bewakings- en grondgebied van de gemeentepolitie Alkmaar omvatte het gebied behorende tot de gemeente Alkmaar. De gemeente Alkmaar, grotendeels samenvallend met de gelijknamige stad, groeide van 11.000 inwoners in 1856, via 25.267 inwoners op 1 januari 1923 en 32.802 inwoners op 1 januari 1940 uit tot een middelgrote Nederlandse gemeente, met 92.962 inwoners op 1 januari 1994. De gemeente Alkmaar bestaat uit een centrale kern en een aantal dorpskernen (Koedijk, Oudorp). Om deze centrale kern heen zijn in de loop der jaren nieuwe woonwijken gebouwd (Bergermeer, Alkmaar-Noord). Ook zijn in de loop der jaren meerdere bedrijfs- en industrieterreinen aangelegd (Beverkoog, Overdie, Boekelermeer). Deze uitbreidingen betekenden een belangrijke taakverzwaring van de Alkmaarse gemeentepolitie. C. Geschiedenis archief De archieven zijn altijd bewaard in de successieve hoofdbureaus. Vanaf de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw zijn de oudere archieven in gedeelten overgebracht naar het gemeentearchief en het latere Regionaal Archief. De laatste aanvullingen op het bestand werden overgebracht tijdens deze inventarisatie. De archieven zijn bewaard gebleven vanaf 1844. Het is onduidelijk waarom er geen stukken over de periode 1811-1844 zijn aangetroffen. Misschien was er toen nog onvoldoende sprake van een eigen administratie. Het kan ook zijn dat er archief verloren is gegaan. De gemeentepolitie Alkmaar heeft altijd een nauwe band gehad met de gemeente Alkmaar. Dit is in het archief duidelijk terug te zien. Veel archiefstukken zijn adviezen betreffende door de gemeente te beantwoorden brieven of te verlenen vergunningen. Tijdens de bewerking van het archief is gebleken dat de registratuur grotendeels werkte volgens de door de gemeente Alkmaar gestelde richtlijnen. Wel voerde men bij de gemeentepolitie veel later dan de gemeente de zaaksgewijze ordening met toepassing van een decimaal registratuurstelsel in. Ging de gemeente zelf al in 1923 hierop over, de gemeentepolitie volgde pas in 1943. De totale omvang van het archief na inventarisatie is ongeveer 60 meter. Het archief bestaat uit ongeveer 25 meter dossiers en losse stukken en ongeveer 35 meter seriematige archiefbestanddelen. De kern van het archief bestaat uit een aantal omvangrijke seriematige bestanden. Het betreft met name de series dagrapporten en processen-verbaal. De dag- en nachtrapporten werden in de periode tot 1940 genoteerd in registers (de ‘Rapportenboeken’). In de periode vanaf 1940 werden de dag- en nachtrapporten in dossiers opgeborgen. Daarnaast werden er in de periode 1940-1983 ook maandrapporten bijgehouden. De processen-verbaal werden in de periode tot 1940 eveneens ingeschreven in registers. De inschrijvingsregisters, met korte omschrijvingen van de zaken, zijn bewaard gebleven. De processen-verbaal zelf waren bij het begin van de inventarisatie al conform de vigerende vernietigingslijsten vernietigd. Wel heeft men toen de originele processen-verbaal betreffende misdrijven uit de periode 1940-1945 bewaard. Ook bij deze inventarisatie zijn deze stukken bewaard. Uit de periode na 1945 was door de politie al een voorselectie gemaakt van te bewaren processen-verbaal die betrekking hadden op onnatuurlijke dood en zware misdrijven. Deze stukken zijn eveneens bewaard. Naast de series werd een bestand losse stukken aangetroffen, veelal zonder duidelijke registratuurkenmerken en een gedeelte dossiers, geordend volgens de decimale registratuurcode. In het niet seriematige gedeelte van het archief is met name veel informatie bewaard over vreemdelingen die in de periode 1920-1940 naar Alkmaar kwamen en er kortere of langere tijd verbleven. Ook vinden we in dit archiefgedeelte veel stukken uit de periode 1940-1945. Dit gedeelte archief werd het ‘geheime politiearchief’ genoemd. De stukken zijn in eerste instantie niet mee overgebracht met de rest van het archief. Uiteindelijk is ook dit archiefgedeelte in de jaren 1992-1999 in gedeelten overgebracht naar het Regionaal Archief. De archiefstukken in dit gedeelte van het archief bevatten veel informatie over het handelen en wandelen van de Duitse bezetter ten opzichte van de Alkmaarse bevolking. Ook bevatten deze stukken veel (positieve en negatieve) informatie over gedragingen van inwoners van Alkmaar en personeelsleden van de Alkmaarse politie ten tijde van de oorlogsperiode. De registratuur (post en archief) van de gemeentepolitie Alkmaar functioneerde niet zoals men dit bij gemeentelijke organisaties gewend is. Er zijn in de beschreven periode geen verordeningen, besluiten of andere regelingen van de gemeentepolitie Alkmaar zelf, aangetroffen waarin de registratuur geregeld is, behalve dan de stukken die betrekking hebben op de invoering van de registratuurcode in 1943. Door de onderdelen Vreemdelingendienst enrecherche werd een eigen administratie en/of registratie bijgehouden voor inkomende en uitgaande stukken. Deze administratie werd bijgehouden in registers en agenda's. Daarnaast zijn er klappers en kopieboeken van inkomende en uitgaande correspondentie aanwezig. De administratie was echter verre van volmaakt: er werd geen scheiding aangebracht tussen te bewaren en te vernietigen stukken en van een voortgangs- en afdoeningcontrole was geen sprake. Na de Tweede Wereldoorlog ging de snelle uitbreiding van de gemeentepolitie gepaard met verbeteringen in de registratuur. Een afzonderlijke afdeling post- en archiefzaken werd gevormd. Door de medewerkers van deze afdeling vond de postregistratie plaats en werd het archief bijgehouden op basis van de geldende archiefcode. De afdeling post- en archiefzaken is na de reorganisatie in 1994 opgegaan in een regionale afdeling die bij de districten ondersteund wordt door kleine afdelingen met beperkte taken. Bij het archief van de gemeentepolitie Alkmaar zijn drie gedeponeerde archieven aangetroffen, nl. de archieven van de Dienstcommissie, de Alkmaarse Politie Sport en Ontspannings Vereniging (APSOV) en de Commissie van Advies voor Verkeersaangelegenheden (Verkeerscommissie). De materiële toestand van de archieven is redelijk te noemen. In een aantal gevallen zal herstel van de archiefbescheiden nodig zijn. Er zijn geen digitale gegevensbestanden of microfilms aanwezig. D. Verantwoording inventarisatie Het te inventariseren archief van de gemeentepolitie besloeg de periode 1844-1994 en was ca. 60 meter groot. Al in de jaren tachtig van de vorige eeuw is een globale plaatsingslijst vervaardigd van het archief, die in de loop der jaren nog meerdere keren is aangepast. Na het ontstaan van het nieuwe politiekorps Noord-Holland Noord heeft er een inhaalslag plaatsgevonden ten aanzien van inventarisatie en overbrenging. In dit verband werd ook besloten om het archief van de gemeentepolitie Alkmaar te inventariseren. De inventarisatie is uitgevoerd door het bedrijf Only One D.I.T. van Martin Paarlberg, in opdracht van het Regionaal Archief Alkmaar en op kosten van het politiekorps Noord-Holland Noord. Het archief is bewerkt in de periode van augustus 2001 t/m november 2002. Het archief heeft ook gediend als examenwerkstuk voor de opleiding Voorgezette Vorming Archiefbeheer (VVA) voor Martin Paarlberg. Het archief van de gemeentepolitie Alkmaar was voor de beschrijving al grotendeels ontdaan van de te vernietigen archiefbescheiden. Tijdens de inventarisatie is op basis van de vigerende vernietigingslijst uit 1983 nog een kleine hoeveelheid archivalia geselecteerd voor vernietiging. Het betreft ca.1 meter. Van de te vernietigen archiefbescheiden is een lijst opgemaakt. Besloten werd het archief van de gemeentepolitie door middel van één inventaris te ontsluiten. De aanwezigheid van een aantal series die over de hele periode van het archief doorlopen, zoals de dag- en nachtrapporten en de processen-verbaal, rechtvaardigen de opvatting dat er hier sprake is van één archief. Wel betekende de invoering van de registratuurcode in 1943 ten aanzien van de losse stukken een zekere cesuur. De gedeponeerde archieven van de Dienstcommissie, de Alkmaarse Politie Sport en Ontspannings Vereniging (APSOV) en de Commissie van Advies voor Verkeersaangelegenheden (Verkeerscommissie) zijn eveneens in de inventaris opgenomen. In het archief van de gemeentepolitie Alkmaar is een aantal niet archief-bescheiden aangetroffen. Deze zijn in een apart hoofdstuk Documentatie opgenomen. De niet-archiefbescheiden bestaan uit krantenknipsels (ingebonden), een index op krantenartikelen, een doos met foto's, de Politiekrant Alkmaar en tijdschriften “De Band” van de APSOV. E. Aanwijzingen voor de gebruiker De openbaarheid van de in deze inventaris beschreven archieven is beperkt tot 75 jaar. Wel is het mogelijk de stukken in te zien voor wetenschappelijk onderzoek, na toestemming van de archivaris. De onderzoeker dient hiertoe een zogenaamde ‘onderzoeksverklaring’ te tekenen, die onder meer verplicht een eventueel boek of artikel eerst te laten lezen door de archiefdienst, die wijziging van bepaalde passages kan eisen. Deze beperking van de openbaarheid heeft vooral te maken met het gedeelte processen-verbaal en de archiefbescheiden de periode oorlogsjaren. Hierin worden veel personen genoemd die nog in leven zijn of naaste familie hebben die nog in leven zijn. De gebruiker dient er rekening mee te houden dat ook in het archief van de gemeente Alkmaar veel archiefstukken zijn te vinden die betrekking hebben op de gemeentepolitie Alkmaar. Dit betreft de (secretarie)archieven over de periode 1920-1944 en 1945-1988. Een nadere toegang op de bewaarde processen-verbaal betreffende zwaardere misdrijven hoort wel bij de inventaris, maar is in verband met de bescherming van de privacy, niet opgenomen in de inventaris die op de studiezaal van het Regionaal Archief staat. De bijlage is desgevraagd te raadplegen voor onderzoekers die een onderzoeksverklaring hebben ondertekend. F. Literatuur, bronnen Jan van Baar, Gerrit Valk, Alkmaar 1940-1945, kroniek van de bezettingsjaren (Schoorl, 1995). Persoonsarchief J.J. van Dijk, 1920-1984. Regionaal Archief Alkmaar. A. Cottaar, J. Lucassen en L. Lucassen, Van over de grens. Gids voor lokaal historisch onderzoek naar immigratie in Nederland (Utrecht, 1998). B. Henkes, Heimat in Holland. Duitse dienstmeisjes 1920-1950 (Amsterdam, 1995). Onderweg. De ontwikkeling van de gemeentepolitie Alkmaar , 1992. F. van Riet, T' uwen dienst. De geschiedenis van de politie in Nederland vanaf de Middeleeuwen tot de Tweede Wereldoorlog (Schiedam, 1995). Bijlage: Overzicht Alkmaarse korpschefs P. Speet 1811 J.T. Boomgaard 1812-1854 J. van Bremen 1854-1889 F.G.C.J. Fundter 1890-1895 S.M.S. Modderman 1895-1906 W.T. van Griethuijsen 1907-1922 C. Walraven 1923-1941 P. Maarleveld 1941-1943 J.M. Diekmann 1943-1944 J.J. Sauer 1944-1945 J. Dreeuws 1946-1955 H. Hartman 1956-1968 T. Waardenburg 1969-1984 S. Molenaar 1985-1992 R.K. van Leussen 1993-1993