Gemeente Haamstede 1579-1941, 1579-1941 (1961)

Inleiding Inleiding De gemeente Haamstede werd gevormd door de heerlijkheden Haamstede, de Westeren Ban van de Duyne en Koudekerke. De totale oppervlakte van de gemeente in 1960 bedroeg 3189 ha. Naast het dorp Haamstede waren er nog twee buurten namelijk Burghsluis en Koudekerke. Haamstede betekent woonplaats. Haamstede Uit de Romeinse en Karolingische tijd zijn in de Schouwse duinen sporen van bewoning gevonden. In een oorkonde van 15 mei 1229 wordt Haamstede voor het eerst genoemd. Graaf Floris IV ruilde toen zijn haymannen en duinen in het Westendeel van Schouwen met heer Costijn voor diens bezittingen in Zierikzee met uitzondering van Haamstede en Burgh. Later kreeg Costijn deze beide kastelen door gift of koop in bezit. In 1295 vervielen de bezittingen aan de grafelijkheid, waarna graaf Jan in 1299 een groot deel der heerlijkheid aanzijn bastaardbroeder Witte van Haamstede schonk. Haamstede kreeg in 1300 van Witte van Haamstede een keur. Wegens de door de toenmalige ambachtsheer bewezen verdiensten werd de heerlijkheid in 1341 tot baander heerlijkheid verheven. Het recht van de ambachtsheren zich baanderheer te noemen werd echter menigmaal betwist. De Gecommiteerde Raden bepaalden later dat de heren van Haamstede dit recht niet hadden. Het hoge rechtsgebied kregen de ambachtsheren waarschijnlijk eveneens in 1341. Tot 1427 bleef Haamstede ongestoord in het bezit van de nakomelingen van Witte. In dat jaar echter werden de rechten van de ambachtsheer door de landsheer besnoeid en werd hem de hoge jurisdictie ontnomen. Westeren ban van de duyne In 1229 werd de heerlijkheid van den Duyne door Floris IV aan Costijn van Zierikzee verlijd met de hoge, middelbare en lage jurisdictie en andere heerlijke rechten. Het was toen een op zichzelf staande heerlijkheid met een eigen rechterlijk en administratief beheer. In 1299 werd zij, met Haamstede en andere ambachten verenigd, in leen uitgegeven aan Witte van Haamstede. Later werd de heerlijkheid van den Duyne gesplitst, de Oosteren Ban werd bij Renesse gevoegd, terwijl de Westeren Ban met het ambacht Haamstede verenigd bleef. Witte van Haamstede gaf de heerlijkheid in 1307 een keur die opmerkelijk veel overeenstemming vertoond met de keur van Haamstede van enige jaren vroeger. In 1534 gaven de ambachtsheren van de Oosteren en Westeren Ban van de Duyne ‘Voorboden, ordonnantiën en statuten’ voor het bestuur der beide Bannen. De tegenwoordige staat, deel II blz. 459 vermeldt als bijzonderheid dat vonnissen door schepenen van de ene ban gewezen door de schepenen van de andere ban herroepen kunnen worden. Koudekerke De heerlijkheid Koudekerke bestond reeds in de dertiende eeuw.Het ambacht had eertijds een afzonderlijk bestuur. Op de oudst bewaarde steenrol van Beoostenschelde van 1600 wordt echter reeds niet meer afzonderlijk vermeld. Wel komen daar onder een afzonderlijk hoofd voor de heerlijkheden Armoederhoek en Segambacht van welke de eerste geheel, de tweede voor een gedeelte onder het gerecht van Koudekerke was begrepen. In 1662 was Koudekerke reeds met het bestuur van Haamstede verenigd. De beide ambachten hadden vanouds dezelfde heren. Het dorp lag in de dertiende eeuw nog een eind van de zee af. De door vallen geteisterde zeedijk werd echter steeds verder inwaarts gelegd. In 1581 was de zee zo dicht genaderd dat er een inlaagdijk dwars door de kom van het dorp werd gelegd. Het grootste deel werd toen buitengedijkt. De kerk werd in 1583 afgebroken. De plompe toren bleef behouden, doordat hij tot baken voor de zeevaarders diende. De huidige Koudekerkse inlaag dateert van 1654. Het gerecht Het rechtsgebied van Haamstede bestond uit drie rechtsbevangen, namelijk het dorp met de vrije gemeten ter grootte van 72 gemet 18 roeden, de Westeren Ban van de Duyne met een grootte van 2486 gemet 220 roeden en het land en ambachten die onder Haamstede ressorteerden ter grootte van 1412 gemet 239 roeden. In de ordonnantie van 1675 van de vrouwe van Haamstede,Agatha de Witte (inv.nr. 1, blz. 101 e.v.) is er sprake van drie colleges van schepenen. Voor Haamstede werd het college op zeven schepenen bepaald en die voor de heerlijkheden Westenschouwen en de Westeren Ban van den Duyne ieder op vijf schepenen. Sedert 1679 strekte het gerecht zich uit over het gebied der beide op de steenrol Beoostenschelde als Oostambacht van Haamstede en Westambacht van Haamstede bekend staande heerlijkheden gezamenlijk. Tot dat jaar was er nog een afzonderlijk gerecht voor de Westeren Ban van den Duyne gelijk mede eerder ook voor het gebied van het in het Westambacht gelegen dorp Koudekerke het geval was. Ook in de tijd toen er voor de verschillende delen van Haamstede nog afzonderlijke gerechten bestonden, was er reeds voor allen een gemeenschappelijke secretaris, terwijl de vergaderingen van de gerechten in hetzelfde gebouw, het Plaatsenhuis, te Haamstede werden gehouden. Haven en vliegveld Oorspronkelijk had Westenschouwen een belangrijke haven,die echter verzandde en later met het dorp door de zee verzwolgen werd. Hierna werd de haven van Burghsluis aangelegd, die ca. 1000 meter ten westen van de huidige haven lag op het grondgebied van Burgh. Eind achttiende, begin negentiende eeuw werd de haven verlegd naar de gemeente Haamstede. Hij lag toen meer zeewaarts van de huidige haven. De tegenwoordige haven van Burghsluis werd in 1872 aangelegd door een deeldijk te leggen in de inlaag en het afgescheiden deel met het water in verbinding te stellen. Het was een klein tijhaventje dat in 1953 tot 4 ha. werd uitgebreid. Het vliegveld is ontstaan uit het noodlandingsterrein West-Schouwen, dat op 4 mei 1931 geopend werd. Kort hierna, op 4 juli werd de luchtlijn Rotterdam-Haamstede geopend. Het terrein was in eigendom en beheer bij de N.V. Nieuw-Haamstede. Het terrein voldeed echter niet aan de eisen. Op 1 mei 1933 werd het nu door de gemeente geëxploiteerde en vergrote vliegveld Haamstede heropend. De luchtlijn werd een succes. In verband met de toenemende oorlogsdreiging moest het binnenlands luchtverkeer op 29 augustus 1939 worden stopgezet. Het vliegveld werd tot de capitulatie door Nederlandse militairengebruikt en hierna door de Duitse militairen. Haamstede werd in verband met het vliegveld in de oorlog 1940-1945 herhaalde malen gebombardeerd. In 1953 werd door de Rijkswaterstaat een landingsbaan voor kleine vliegtuigen aangelegd om een snelle verbinding met het geïnundeerde eiland mogelijk te maken. Archief Het archief werd in de zeventiende eeuw bewaard in de ‘plaatsen’kist, die in de rechtkamer in het plaatsenhuis of bij de secretaris thuis gestaan zal hebben. In 1896 werd een huis aangekocht en als gemeentehuis ingericht. Het was in 1922 dermate vervallen dat men besloot een nieuw te bouwen, dat op 9 juli 1923 in gebruik werd genomen. Een archiefkluis werd in 1936 bijgebouwd. Bronnen 1. Rijksarchief in Zeeland,Copulaatboek van de Rekenkamer, deel IV 2. M. Smallegange, Chroniekvan Zeeland, 1696 3. Tegenwoordige Staat derVerenigde Nederlanden, deel X, 1753 4. A.J. van der Aa, Aardrijkskundigwoordenboek, deel V, 1844 5. D. Nieuwhof, Burgerlijken kerkelijk gedenkboek van Haamstede, 1857 6. F. Nagtglas, Zelandiaillustrata, deel II, 1880 7. Verslag rechtzitting van10 december 1900 voor het gerechtshof te Den Haag in verband met het jachtrechtvan de heerlijkheid Haamstede 8. E. Wiersum en B.M. deJonge van Ellemeet, Rechten van Schouwen-Duiveland in Verslagen en mededelingenvan de Vereniging tot uitgave der bronnen van het oude vaderlandsche recht,deel V, blz. 481 e.v. 1909 9. L.W.A.M. Lasonder, Inventarisvan het archief van de rechtbanken, weeskamers en notarissen, de Zeeuwscheeilanden, 1914 10. A.W. van der Vlam, Historisch -morfologischonderzoek van eenige Zeeuwsche eilanden, 1942 11. P.D. de Vos, UitSchouwen-Duivelands verleden, 1947 12. Van Empel en Pieters, Zeelanddoor de eeuwen heen, 1959 13. P. van Beveren, Deverdwenen kastelen van Schouwen-Duiveland, 1960 14. Kl. Sierksma, Degemeentewapens in Nederland, 1960 15. M.H. Wilderom, Tussenafsluitdammen en deltadijken, deel 2, Noord-Zeeland, 1964