Collectie uitgelicht: Muziekschatten

Auteur: Jan Jaap Kassies

Deze maand is er een nieuwe materiaalsoort toegevoegd aan het al zo brede palet van oorlogsbronnen-collecties: bladmuziek uit de collectie van de Stichting Omroep Muziek, die de bladmuziek omvat die sinds 1925 is gebruikt voor radio-(en later tv-)uitzendingen. De omroepverenigingen AVRO, VARA, KRO en NCRV, alle in of rond 1925 opgericht, werden in maart 1941 opgeheven. De radioprogramma’s werden voortaan uitgezonden onder verantwoordelijkheid van de Rijksradio De Nederlandsche Omroep. Deze verzorgde veel programma’s waarin muziek werd gebruikt: naast grammofoonplaten werd veel nieuw gecomponeerde muziek uitgezonden. Deze bestond voor een groot deel uit luchtige klanken, al of niet verwerkt in revue-achtige stukken. Angelsaksische dansmuziek en jazz waren verboden; de nadruk moest liggen op Nederlandse ‘volksmuziek’ of ‘vernederlandste’ buitenlandse muziek.

De nu toegankelijk gemaakte titels zijn deels afkomstig uit de periode die aan de Tweede Wereldoorlog voorafging. Daarin zijn al voortekenen zichtbaar van de periode die in mei 1940 zou beginnen. Zo componeerde Dolf Karelsen in 1939 op een tekst van Abbing het lied Zooals het klokje thuis tikt, tikt het nergens!. Hij voegde er in tweede instantie nog twee coupletten aan toe, met de vermelding ‘voor de militairen’, waarin wordt verwezen naar de inmiddels in gang gezette mobilisatie. 

De onlangs via Oorlogsbronnen.nl toegankelijk gemaakte muziektitels betreffen uiteenlopende genres. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren in Hilversum grotere en kleinere ensembles actief, zowel vocaal als instrumentaal. Ook waren veel zangers en acteurs min of meer vast verbonden aan ‘de omroep’, evenals orkestleiders,  tekstschrijvers, regisseurs etc. Bekende namen zijn onder andere Willy van Hemert (later vooral bekend geworden als regisseur van televisiedrama’s), zanger-conferencier Wim Ibo (in een later leven een befaamd cabarethistoricus), Conny Stuart en Hetty Blok. Ook Jan Vogel en Anton Beuving (onder andere bekend door het lied Ketelbinkie) schreven veel voor radio-uitzendingen. 

Hebben hun namen een zekere bekendheid behouden, die van vele andere omroepmedewerkers uit deze periode zijn na mei 1945 om begrijpelijke redenen in de vergetelheid geraakt. Een geval apart is Louis Schmidt (1886-1974), vóór de oorlog beter bekend als Kovacs Lajos. In die periode leidde hij een beroemd AVRO-orkest. Ook dirigent-componist Leo Ruygrok (1889-1944) schreef enkele groot bezette werken. 

Antisemietenlied

Er is niet veel gepubliceerd over de precieze invulling van de muziekprogrammering tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een groot aandeel bestond uiteraard uit grammofoonplaten en studio-opnamen van (vooral) populaire muziek, zoals de orkesten van Klaas van Beeck en Frans Wouters en de Ramblers (in die jaren optredend als ‘het Dansorkest onder leiding van Theo Uden Masman’). Ook werden regelmatig radiorevues uitgezonden, vaak met ‘neutrale’ titels zoals Slachtmaand, Herfstaccoorden en Een Winterzotheid etc.

Een groot deel van de bladmuziek die tijdens WOII is gebruikt voor radio-uitzendingen, is bewaard gebleven. Dit geldt niet voor onder andere de muziek die is geschreven voor het nationaal-socialistische Zondagmiddagcabaret Paulus de Ruiter, waarvoor de gerenommeerde Jacques van Tol de teksten schreef. Er is welgeteld één map bewaard gebleven met muziek (geen tekst) die gebruikt is door het ‘huisorkest’ van dit programma: het orkest van Otto Hendriks. Hierin zijn de noten van o.a. het Antisemietenlied en Keuvel en Klessebes te vinden.

Ook de teksten van de meeste bewaarde revues zijn overgeleverd, inclusief de rolverdelingen. Het betreft vrijwel uitsluitend onuitgegeven, dus uniek, materiaal. De ideologische strekking van de meer ‘geëngageerde’ muziek uit deze periode is uiteraard zeer gevarieerd. Zo schreef bovengenoemde Louis Schmidt naast meer ‘klassieke’ werken bijvoorbeeld meer ‘functionele’ muziek, zoals een WA-Fanfare. 

60.000 gedigitaliseerde titels

Een subsidie van Metamorfoze heeft de Stichting Omroep Muziek in de gelegenheid gesteld deze bladmuziek beschikbaar te stellen via www.muziekschatten.nl. Voor het eerst is het mogelijk zich een voorstelling te maken van de muziekprogramma’s die de Nederlandse radioluisteraars in de oorlogsjaren vanuit Hilversum kregen gepresenteerd.
Bladmuziek is niet alleen ‘uitvoeringsmateriaal’; vaak vormt het tegelijk een rijke bron van informatie. Uiteraard geldt dit in nog sterkere mate voor handgeschreven bladmuziek: deze bevat niet alleen noten en namen van componist (en tekstschrijver), maar ook vaak data van opname/uitvoering, namen van uitvoerenden enzovoort. Het wordt nu mogelijk de lacunes in een aantal CV’s in te vullen; hoewel de nu beschikbaar gekomen gezongen en gesproken teksten vrijwel uitsluitend ‘onschuldig’ zijn, is het voorstelbaar dat sommigen na de oorlog weinig toeschietelijk waren met het ophalen van herinneringen aan deze periode. 

De carrières van verschillende jonge artiesten en tekstschrijvers, zoals Wim Ibo en Willy van Hemert, waren in 1940 net op gang gekomen. Het is niet onlogisch dat ze trachtten zo lang mogelijk ‘gewoon door te werken’. Van een auteur als Martien Beversluis (in de eerste helft van de jaren 1930 nog een ‘rode VARA-medewerker’, later opgeschoven naar de ‘zwarte kant’) zijn door dit project ook tot nog toe onbekende teksten toegankelijk geworden, die het beeld van zijn oeuvre aanvullen.

Op de website Muziekschatten.nl zijn ruim 60.000 gedigitaliseerde bladmuziektitels uit de omroepbladmuziekcollectie te vinden, waaronder meer muziek die kort voor, tijdens en kort na de Tweede Wereldoorlog via de Nederlandse radio te beluisteren was. De catalogusgegevens zijn als linked open data gepubliceerd, zodat koppeling met andere datasets mogelijk is. Diverse bronnen kunnen elkaar daardoor verrijken en verbanden aan de oppervlakte brengen.

Met dank aan Eric van Balkum