Ontsnapt aan executie. De Vrouwenmars van Westerbork
In de lente van 1945 rukken de Geallieerde bevrijders snel op in het oosten en noorden van Nederland. Er heerst toenemende paniek bij de Duitse bezetter. Wanneer de Canadezen Kamp Westerbork naderen begint op 11 april een onzekere tocht voor 116 vrouwelijke politieke gevangenen: de Vrouwenmars van Westerbork.
Janneke Jorna
Bezoek Prins Bernhard aan Grijpskerk en de bevrijde vrouwen op 18 april 1945.
Oorlogsbronnen.nl | Anefo | Nationaal Archief
Gevangen verzetsvrouwen
De vrouwelijke politieke gevangenen zitten vast voor verzetswerk en zijn vanuit verschillende gevangenissen, zoals de Koning Willem III Kazerne in Apeldoorn, het Huis van Bewaring in Doetinchem, Zwolle en Groningen, terechtgekomen in Kamp Westerbork. Hier worden hun haren afgeknipt en dragen ze een blauw overall met hun nummer op de rug. Ze komen terecht in de strafbarakken en worden bewaakt door Duitse grenswachters. De groep leeft gescheiden van de achtergebleven Joodse gevangenen in het kamp.
Overall strafgevangene kamp Westerbork gedragen door politiek gevangene kamp Westerbork met nummer 107, dit nummer droeg mevr. Meijer uit Groningen.Oorlogsbronnen | Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Baret strafgeval Kamp Westerbork.Oorlogsbronnen | Herinneringscentrum Kamp Westerbork
"Er is weinig vrouwelijks meer aan ons over, sinds de leerling-kapper uit het Jodenkamp proeven nam op onze arme hoofden, hier een hap en daar een hap, alsof de muizen er aan gegeten hebben en in ieder geval zo kort mogelijk. Er komen dagelijks nieuwelingen, want alle gevangenissen spuien hun vrouwelijke klanten naar het strafkamp Westerbork en iedere nieuwe aanwas zien we met waar genoegen onder de schaar verdwijnen om er met een extra kale jongenskop onderuit te komen."
Jacqueline Theodora KuyckVerzetsvrouw
Gebeurtenis
Vrouwenmars van Westerbork
De Vrouwenmars van Westerbork vond plaats tussen 11 en 14 april 1945. 116 vrouwelijke politieke gevangenen werden vanuit Westerbork te voet weggevoerd om te voorkomen dat ze in handen vielen van de naderende Canadezen. De eindbestemming was onduidelijk. De vrouwen liepen via Assen naar Groningen en vanuit daar richting Visvliet. Daar werden ze op 14 april 1945 bevrijd. Het bevel om de vrouwen dood te schieten werd niet uitgevoerd. Alle vrouwen overleefden de mars.
Meer over Vrouwenmars van Westerbork
Plattegrond van Westerbork. Oorlogsbronnen | Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Zicht op de strafbarakken. Oorlogsbronnen | Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Naderende bevrijders
Op 11 april 1945 zijn de Canadezen tientallen kilometers van het kamp verwijderd. De Duitsers willen niet dat de 116 vrouwelijke politieke gevangenen in handen van de Canadezen vallen. Daarom vertrekken ze onder begeleiding van een groot aantal Duitse soldaten die avond om 11 uur te voet. Er gaan verschillende geruchten over de bestemming: de gevangenis van Leeuwarden, Groningen of toch via de Afsluitdijk naar het Oranjehotel in Scheveningen?
Organisatie
Oranjehotel
Het Oranjehotel in Scheveningen was een gevangenis en huis van bewaring, interneringskamp (vijandelijke burgers), Polizeigefängnis en interneringskamp (bijzondere rechtspleging). Het Oranjehotel was in 1919 opgericht als Huis van Bewaring naast de Strafgevangenis Scheveningen. In de meidagen van 1940 zaten in gevangenis staatsgevaarlijk geachte Duitse burgers, krijgsgevangenen en NSB’ers gevangen. Van mei 1940 tot mei 1945 diende de gevangenis als Polizeigefängnis waar de Duitse bezetter politieke gevangenen, verzetsdeelnemers, zwarthandelaren, Joden, Jehova’s Getuigen, Roma en Sinti opsloten. Het Oranjehotel, ook Kamp Cellenbarakken genoemd, was van 13 mei 1945 tot begin 1949 een interneringskamp (bijzondere rechtspleging) waar personen verdacht en veroordeeld van collaboratie gevangen zaten.
Meer over Oranjehotel"Nu ben ik gevangen, nu kunnen ze met me doen, wat ze willen. Ik heb de grendel horen schuiven op de deur, die me scheidt van de vrijheid."
Jacqueline Theodora KuyckVerzetsvrouw
Mens
Jacqueline Theodora Kuyck
Jacqueline Theodora Kuyck (Amsterdam, 21 februari 1892, Garderen, 10 juni 1973) was een verzetsvrouw. Ze verborg verzetsmensen en hun wapens in een onderduikhol bij haar huis. Vanuit daar pleegden de mannen sabotage acties. Ze werd in oktober 1944 gearresteerd en zat vijf maanden opgesloten in de Koning Willem III kazerne in Apeldoorn. Daarna werd ze opgesloten in Kamp Westerbork en nam deel aan de Vrouwenmars van Westerbork. Op 13 april 1945 werd ze bevrijd. Bron: WO2Net Biografieën.
Meer over Jacqueline Theodora KuyckHet front nadert
Een van hen is verzetsvrouw Jacqueline Theodora Kuyck. Nadat ze vijf maanden opgesloten zit in de Koning Willem III kazerne in Apeldoorn nadert het front en worden de gevangenen verplaatst. De vrouwelijke politieke gevangenen uit Apeldoorn gaan op 21 maart 1945 samen met de Joodse gevangenen naar Kamp Westerbork.
De groep loopt alleen binnen spertijd en zoekt overdag onderdak. Na 25 kilometer stopt de groep in Peelo en rust uit. De volgende dag gaan ze richting Groningen en trekken de stad door, de gevangenis voorbij. De vrouwen zijn uitgeput waardoor de mars langzaam verloopt. Zij die er het ergste aan toe zijn worden op karren vervoerd. De dreigende geallieerde vliegtuigen verlagen het tempo nog verder. Vlak buiten Groningen wordt wederom onderdak gezocht op een boerderij.
Amateurfoto van de bevrijding van Kamp Westerbork door de Canadezen. 12 april 1945.Oorlogsbronnen.nl | Beeldbank WO2 | NIOD
Bevel niet uitgevoerd
Op 13 april 1945 laten de Duitse bewakers de vrouwen achter en trekken zelf verder. Het bevel om de politieke gevangenen dood te schieten wordt niet uitgevoerd. Een half uur na hun vertrek zijn de rollen volledig omgedraaid: de mannen stuiten op Canadese troepen en worden krijgsgevangen genomen.
"Twintig kilometer, een nacht lopen, dan zijn we er… in de gevangenis, misschien voor het vuurpeleton, wie zal het zeggen. [..] Ja, daar is hij, de commandant, vuil, verhit en met een gezicht zo dodelijk ernstig. [..] “Ich gratuliere. Ihr seid allen frei.” “Wat zegt hij?” [..] “Hij zegt, dat we vrij zijn.” Een der koerierstertjes heeft het geroepen en nu barst het los. We huilen en lachen tegelijk, we vallen elkaar om de hals, we dansen in het rond."
Jacqueline Theodora KuyckVerzetsvrouw
Grijpskerk
De boer die de groep gedwongen opvangt op zijn boerderij in Pieterzijl is niet blij met de vrouwen. De vrouwen trekken zelfstandig naar Grijpskerk, waar de volgende dag hun echte bevrijding volgt als de Canadezen binnentrekken. Om te voorkomen dat ze worden aangezien voor collaborateurs trekken de vrouwen hun blauwe overall met nummer op de rug weer aan. Na de Canadezen volgt hoog bezoek voor de vrouwen. Prins Bernhard trekt door het bevrijde noorden en ontmoet de vrouwen in Grijpskerk.
Rugzak van politieke gevangene mevrouw Merlijn-Op de Weegh, een van de vrouwen op de Vrouwenmars van Westerbork. Op de zak van parachutestof hebben andere vrouwen hun naam geborduurd.Oorlogsbronnen | Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Overall van gevangene mw. Meijer, een van de vrouwen van de Vrouwenmars van Westerbork, met nummer 107. De overall werd oorspronkelijk zonder nummer door een Joodse strafgeval gedragen. De rugzak is gemaakt van stof van een parachute.Oorlogsbronnen | Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Overall van gevangene mw. Meijer, een van de vrouwen van de Vrouwenmars van Westerbork, met nummer 107. De overall werd oorspronkelijk zonder nummer door een Joodse strafgeval gedragen.Oorlogsbronnen | Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Kapotte snaar
Jacqueline keert onder begeleiding van leden van de Binnenlandse Strijdkrachten terug in haar woonplaats Garderen. Ze heeft moeite om het leven weer op te pakken. De lichamelijke littekens helen, maar de psychische gevolgen blijven voelbaar.
"Het zijn echter niet alleen de longen, die kapot gingen door dat vervloekte werken in de sloperij in Westerbork. Er ging nog iets kapot in me, ik weet zelf niet wat. Soms denk ik, dat het de snaar is, die me door alles heen altijd bond aan het leven en die nu geknapt is, nu ik niet meer dapper hoef te zijn."
Jacqueline Theodora KuyckVerzetsvrouw
