Luchtoorlog boven bezet Nederland

Het vliegtuig als nieuw oorlogswapen

De ontwikkeling van het vliegtuig als oorlogswapen vindt plaats tijdens de Eerste Wereldoorlog. Aanvankelijk worden luchtverkenningen van vijandelijke posities gemaakt, later worden de vliegtuigen ook gebruikt voor luchtaanvallen. In het Interbellum worden de luchtmachten van diverse staten verder doorontwikkeld tot een strategische wapen. De Italiaanse generaal Giulio Douhet, Britse generaal Sir Hugh Trenchard en Amerikaanse generaal William Mitchell voorzien onafhankelijk van elkaar dat een luchtoverwicht en bombardementen op strategische doelen toekomstige oorlogen snel kunnen beslissen.

Bekijk hier de themapagina Luchtoorlog

De Duitse Luftwaffe

De Luftwaffe wordt vanaf 1935 opgebouwd en doet operationele ervaring op tijden de Spaanse Burgeroorlog van 1936 tot 1939. Op dat moment is het één van de modernste luchtmachten. De Luftwaffe staat centraal in de door de Duitsers ontwikkelde Blitzkrieg doctrine. Snel oprukkende grondtroepen worden tijdens een verrassingsaanval ondersteund door de Luftwaffe. Daarbij kunnen duikbommenwerpers specifieke doelen uitschakelen.

De inval in Nederland

De Nederlandse verdediging is voornamelijk gebaseerd op een verouderde oorlogsdoctrine van diverse waterlinies. In de vroege ochtend van 10 mei 1940 wordt deze simpelweg gepasseerd doordat Duitse parachutisten achter de linies landen. De Moerdijkbruggen vallen onbeschadigd in handen, maar het lukt niet om vliegveld Ypenburg te bezetten. De meeste Duitse transporttoestellen met grondtroepen moeten daarom langs de Rijksweg in de omgeving van Delft een geforceerde landing maken. De Nederlandse luchtmacht is al grotendeels uitgeschakeld door verrassingsbombardementen op alle Nederlandse vliegvelden. Op 14 mei 1940 wordt tenslotte de stad Rotterdam gebombardeerd om Nederland tot een snelle overgave te dwingen.

Reactie van de Britse Royal Air Force

Als reactie op de inval in Nederland, België en Frankrijk voert de Britse Royal Air Force aanvallen uit op de ingenomen vliegvelden en routes van de Duitse opmars. Tevens worden de strategische olieopslagplaatsen aangevallen, zoals bij Pernis. Na de terugtrekking van de expeditielegers via Duinkerken naar Engeland eind mei en begin juni 1940 en de Franse capitulatie op 25 juni 1940 is een Duitse aanval op Engeland onafwendbaar.

De Slag om Engeland

Op 10 juli 1940 begint de Slag om Engeland, de poging van de Luftwaffe om de Royal Air Force te verslaan door middel van luchtgevechten en het bombarderen van de vliegvelden. De Royal Air Force gaat overdag in het defensief met de jachtvliegtuigen van Fighter Command en ’s nachts in het offensief met de bommenwerpers van Bomber Command die de Duitse vliegvelden in Frankrijk, België en Nederland aanvallen. In Engeland wordt rekening gehouden met een op handen zijnde Duitse invasie over zee. In de Franse, Belgische en Nederlandse havens zijn voor landingen aangepaste aken waargenomen. Vanaf juni tot oktober 1940 worden de havens van Vlissingen, Rotterdam, IJmuiden, Amsterdam en Den Helder intensief gebombardeerd.

Duitsland in de verdediging

Nadat de Slag om Engeland is mislukt wordt Duitsland gedwongen om defensieve maatregelen te nemen. Bij de meeste voormalig Nederlandse vliegvelden is de schade al gerepareerd van de aanvallen in de meidagen. Enkele anderen worden van landingsveld uitgebreid tot complete vliegvelden. Daarnaast wordt radar als vrij nieuwe uitvinding op grote schaal gebruikt. Aan de kust worden radarstations gebouwd die op honderden kilometers afstand geallieerde toestellen kunnen detecteren. Om de Britse nachtelijke aanvallen het hoofd te kunnen bieden is een keten van grondradarstations gebouwd, het Himmelbett systeem. Hiermee worden Duitse nachtjagers naar de Britse bommenwerpers geleid. Rond de belangrijkste havens en vliegvelden worden luchtafweerposities gebouwd en ter afleiding van de potentiële doelwitten worden zogenaamde Scheinanlagen aangelegd.

Meer doelen in Nederland

In december 1940 stelt de Royal Air Force een doelenlijst voor Nederland op, waar behalve militaire objecten ook industrie op staan. Hierdoor worden onder andere de Hoogovens bij IJmuiden, de Philipsfabrieken in Eindhoven en Storkfabrieken in Hengelo een legitiem doelwit. Het Nederlandse kabinet in ballingschap in Londen krijgt tot dan toe mondjesmaat informatie van de Royal Air Force over gebombardeerde militaire doelen in Nederland. Na aanhoudende meldingen over misworpen op bewoonde gebieden die vanuit bezet Nederland doorsijpelen, voelt premier Gerbrandy zich genoodzaakt een richtlijn op te stellen.

Maritieme blokkade van Engeland

Nadat de dreiging van een Duitse invasie is afgewend dient er zich een nieuwe fase aan: Engeland wordt door Duitse schepen en onderzeeboten zoveel mogelijk geïsoleerd. De Royal Air Force is genoodzaakt een deel van het tegenoffensief op Duitse schepen en de werven van onderzeeboten in Duitsland te richten. Als gevolg daarvan worden ook de scheepswerven van Vlissingen, Rotterdam en Amsterdam gebombardeerd.

Onnauwkeurige Britse bombardementen

In de zomer van 1941 wordt geconstateerd dat de individuele nachtelijke bombardementen van de Royal Air Force nauwelijks effectief zijn. Een hervorming in de wijze van aanvallen is noodzakelijk. In februari 1942 komt Arthur Harris aan het hoofd te staan van Bomber Command. Vanaf maart 1942 worden niet langer verspreid aanvallen door individuele toestellen uitgevoerd, maar worden veel bommenwerpers ’s nachts naar slechts één of hooguit enkele doelen uitgezonden. Daarbij vormen de Duitse steden de hoofddoelen om het moraal van de Duitse bevolking te breken.

Verenigde Staten betrokken in de oorlog

Door de Japanse luchtaanval op de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor op Hawaï op 7 december 1941 werd ook de Verenigde Staten in de oorlog betrokken. 1941 werd ook de Verenigde Staten in de oorlog betrokken. Het zou pas tot de zomer van 1942 duren voordat er enkele onderdelen van de United States Air Forces in Engeland gearriveerd waren die in dat najaar op kleine schaal overdag aanvallen uitvoerden.

Luchtaanvallen op treinen en schepen

Eind 1942 verschijnen ook de eerste Britse jachtvliegtuigen boven Nederland. Aanvankelijk opereren deze alleen boven Engeland, maar met een afnemende dreiging van de Luftwaffe kunnen deze nu ook boven het continent ingezet worden om treinen en schepen te beschieten. Het Nederlands kabinet in ballingschap is kritisch en geeft daar schoorvoetend mandaat voor, omdat treinen en binnenvaartschepen een groter belang is voor de Nederlanders dan voor de Duitsers. Via een uitzending van Radio Oranje op 18 oktober 1942 wordt de Nederlandse bevolking gewaarschuwd voor de aanvallen op treinen.

Britse dagoperaties

De nachtelijke aanvallen op Duitsland worden vanaf 1942 meer en meer door de zware bommenwerpers uitgevoerd. De lichte en middelzware bommenwerpers komen overdag in actie tegen specifieke doelen, zoals de Philipsfabrieken in Eindhoven en Storkfabrieken in Hengelo. Tot de tijd zijn de dagaanvallen in 1940 en 1941 niet meer dan speldenprikken.
In enkele gevallen wordt ook op verzoek van het Nederlandse kabinet in Londen doelen in Nederland aangevallen. Op 29 april 1943 wordt bekendgemaakt dat de leden van het voormalig Nederlandse leger als dwangarbeider naar Duitsland zouden worden afgevoerd. Bombardementen op de grootste elektriciteitscentrales in Velsen, Amsterdam, en Den Haag moeten de elektriciteitsvoorziening aan het spoorwegnet onderbreken en de afvoer van voormalig militairen naar Duitsland te vertragen.

Het hernieuwde luchtoffensief op Duitsland

In januari 1943 wordt de Conferentie van Casablanca gehouden. De oorlog is op een keerpunt in voordeel van de geallieerden gekomen. Winston Churchill, Franklin D. Roosevelt en Charles de Gaulle bespreken samen met hoge legerleiders de oorlogssituatie en verdere gezamenlijke acties. Daaronder valt een zwaar luchtoffensief op Duitse oorlogsindustrie.

"Your primary object will be the progressive destruction and dislocation of the German military, industrial, and economic system and the undermining of the morale of the German people to a point where their capacity for armed resistance is fatally weakened.”
Memorandum Combined Chiefs of Staff, 21 januari 1943.

Round-the-Clock

Vanaf 4 maart 1943 leidt dit tot Round-the-Clock-Bombing, waarbij de Britten ‘s nachts Duitse steden blijven aanvallen en de Amerikanen overdag de Duitse oorlogsindustrie. Inherent hieraan zijn ook de zwaardere bombardementen op Nederlandse doelen. Op 30 maart 1943 wordt de Wiltonwerf in Schiedam aangevallen door Amerikaanse bommenwerpers, maar een gedeelte van de bommenladingen mist het doel. Hierdoor vallen 417 burgerslachtoffers in Rotterdam. Op 17 juli 1943 is de Fokkerfabriek in Amsterdam-Noord het doelwit, maar komen de bommen in Amsterdam-Noord zelf neer, 157 burgerslachtoffers als gevolg. Naar aanleiding van een reeks aan misworpen heeft het Nederlandse Kabinet in Londen een onderhoud met de Amerikaanse opperbevelhebber van de luchtmacht, generaal Ira Eaker. Het bombarderen van doelen door nabij dichtbevolkte gebieden door zware bommenwerpers zou vanaf dan niet meer plaatsvinden. Het kan niet verhinderen dat Nijmegen, Arnhem en Enschede op 22 februari 1944 als secundair doelwit worden aangevallen en daarbij zwaar werden getroffen.

De landing in Normandië

Om de geallieerde invasie in Normandië en bevrijding van Europa te doen slagen moet een luchtoverwicht verkregen worden. De vliegvelden van de Luftwaffe in Frankrijk, België en Nederland en Duitse vliegtuigindustrie worden stelselmatig gebombardeerd. Voorafgaand aan D-Day op 6 juni 1944 worden de kustverdedigingswerken bij de landingsplaatsen zwaar gebombardeerd. In het achterland landen parachutisten en zweefvliegtuigen om belangrijke objecten zoals bruggen ongeschonden in handen te krijgen. Na de landing wordt luchtsteun aan de oprukkende geallieerde legers gegeven door jachtbommenwerpers die op aanvraag van de grondtroepen belangrijke Duitse posities aanvielen.

De Slag om de Schelde

De geallieerde aanvoerlijnen zijn in september 1944 dermate lang dat het noodzakelijk is een haven dichter bij het front te hebben. Om de grote haven van Antwerpen te kunnen gebruiken is het noodzakelijk om Walcheren te bevrijden. Daar zijn veel Duitse troepen en verdedigingswerken aanwezig. De zeedijken bij Westkapelle en Veere worden begin oktober 1944 gebombardeerd, waardoor grote delen van Walcheren onder water worden gezet. Vervolgens worden de talloze geschutsopstellingen gebombardeerd, waarna op 2 november 1944 de geallieerde inname van Walcheren en Zuid-Beveland begint.

Nieuwe dreigingen

De nieuwe bevoorradingsroute over zee naar Antwerpen worden ook doelwit van de Duitse Schnellboote en dwergonderzeeërs. Vanwege het geallieerde luchtoverwicht opereren deze alleen ’s nachts vanuit de havens van IJmuiden en Rotterdam en torpederen geallieerde schepen. Overdag liggen de Schnellboote in zware, praktisch bomvrije scheepsbunkers. Door zowel de RAF en USAAF worden speciale bommen ontwikkeld om deze bunkers onschadelijk te maken.
Het zwaarst type bom die in Nederland op de scheepsbunkers van IJmuiden en Rotterdam is afgeworpen is de 5.400 kilogram zware Tallboy. Deze is ontworpen om diep in de grond te slaan en door de ontploffing de fundamenten van het doelwit van onderen te verwoesten. De bom heet ook wel de ‘aardbevingsbom’.

Infrastructuur wordt doelwit

Nadat het front in november 1944 stil is komen te liggen, richten de geallieerde jachtbommenwerpers zich vooral op infrastructuur zoals spoorlijnen en bruggen. Dit voorkomt dat Duitse troepen zich kunnen verplaatsten en vertraagt de aanvoer van V-1 en V-2 raketten. Rondom Den Haag bevinden zich afvuurlocaties voor de V-2’s die op Londen worden afgeschoten, in Overijssel de locaties waar V-1’s op Antwerpen worden afgeschoten. Begin 1945 worden ook V-1 lanceerbanen in het westen van het land  gebouwd. 

De laatste aanval van de Luftwaffe

Op Nieuwjaarsdag 1945 voert de Luftwaffe een grootschalige aanval uit op de geallieerde vliegvelden in Nederland en België. Dit heeft als codenaam Unternehmen Bodenplatte en is bedoeld om het Duitse Ardennenoffensief te ondersteunen. Tijdens de operatie leidt de Luftwaffe grote verliezen en wordt daarmee alleen maar verder verzwakt. Voor de Royal Air Force geeft het alleen enige stagnatie in het uitvoeren van luchtoperaties.